Marianna Ciosek
O działalności Profesora Stefana Turnaua jako
dydaktyka matematyki
Możliwość zaprezentowania sylwetki prof. dr hab. Stefana Turnaua na tym
uroczystym seminarium traktuję jako zaszczyt. W swoim krótkim
wystąpieniu przedstawię pewne fakty związane z jego pracą zawodową i
naukową oraz zarysuję główne kierunki jego bardzo bogatej działalności.
Po ukończeniu w roku 1953 pierwszego etapu studiów matematycznych na
Uniwersytecie Jagiellońskim przez pięć lat pracował jako nauczyciel
matematyki i fizyki w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Od 1956
roku kontynuował studia na Uniwersytecie Jagiellońskim i w roku 1959
uzyskał tam tytuł magistra matematyki.
Jeszcze przed ukończeniem studiów, bo w roku 1958, rozpoczął pracę w
Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, jako jeden z pierwszych
asystentów w utworzonej przez Profesor Zofię Krygowską Katedrze
Metodyki Nauczania Matematyki, nazwanej później Katedrą Dydaktyki
Matematyki, a następnie Zakładem Dydaktyki Matematyki w Instytucie
Matematyki. Od samego początku istnienia wspomnianej Katedry Stefan
Turnau aktywnie uczestniczył w kierowanych przez
prof. Z. Krygowską badaniach naukowych, które w latach
sześćdziesiątych, w okresie tak zwanej pierwszej fali reform,
koncentrowały się wokół zagadnień [Na podstawie: Nowecki, B.
J.: 1984, Krakowska szkoła dydaktyki matematyki, WN WSP, Kraków].
W ramach tych zagadnień prowadzone były zespołowe badania teoretyczne i
eksperymentalne na temat modernizacji nauczania geometrii w szkole
średniej, a także dotyczące nowych treści programowych i
elementów nowoczesnego języka matematyki w szkole podstawowej, w tym w
klasach początkowych. We
wspomnianym okresie dzisiejszy Jubilat prowadził także
badania indywidualne. Ich wyniki zostały przedstawione w wielu
artykułach (18 do doktoratu) oraz przedstawione w pracy
doktorskiej pt.: Rysunek i znak graficzny jako niewerbalne środki
nauczania matematyki, której promotorem była prof. Z. Krygowska.
Stopień doktora nauk
matematycznych w zakresie ich dydaktyki otrzymał S. Turnau w 1968 roku.
Stefan Turnau, już jako doktor, miał swój udział w prowadzeniu cyklów
wykładów telewizyjnych dla nauczycieli w związku z reformą nauczania
matematyki. Były to wykłady przeznaczone dla nauczycieli szkoły
średniej (1967 - 1971), szkoły podstawowej (1970 - 1971),
nauczania początkowego (2 cykle: 1973 - 1976, 1975 - 1983). Na
wyraźne życzenie nauczycieli wykłady
zostały opublikowane w postaci książek, pod redakcją B. J. Noweckiego w
serii Wykłady telewizyjne dla nauczycieli matematyki, najpierw w
Wydawnictwie
Naukowym WSP w Krakowie, następnie w PZWS i WSiP, a także w czasopiśmie
Oświata i Wychowanie. Jeden z recenzentów Wykładów
telewizyjnych... napisał, że proponuje się w nich dokształcanie
nauczycieli w oderwaniu od wąskiego praktycyzmu, a wykład S. Turnaua
pt.: Elementy logiki w szkole średniej nazwał pięknym wykładem. Kiedy
rozpoczął się systematyczny kurs
nauczycieli klas początkowych w ramach NURT-u, kierowany przez prof.
Z. Semadeniego, Stefan Turnau został włączony do tego kursu. Wykłady
tego cyklu były publikowane w Oświacie i Wychowaniu oraz
wykorzystane do czterotomowego podręcznika Nauczanie początkowe
matematyki, redagowanego przez Z. Semadeniego.
Innym przedsięwzięciem związanym z reformą nauczania matematyki, w
którym Stefan Turnau uczestniczył, była realizacja zadania badawczego
"Eksperymentalne podręczniki matematyki do szkoły dziesięcioletniej",
w ramach problemu międzyresortowego, zleconego Wyższej Szkole
Pedagogicznej w Krakowie przez PAN. Jednym z wyników tych prac jest
podręcznik Matematyka 4 (wydany przez WSiP w 1979 roku), powstały
pod kierunkiem S. Turnaua. Jest to podręcznik
oryginalny, kładący nacisk na rozwijanie pojęć matematycznych i
aktywności twórczej ucznia.
W roku 1979 Stefan Turnau - jako pierwszy w Polsce - otrzymał
stopień doktora
habilitowanego nauk matematycznych w zakresie dydaktyki matematyki (na
Uniwersytecie Wrocławskim), a w
1991 roku został profesorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Od
1995 roku jest profesorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie
(obecnie Uniwersytetu Rzeszowskiego).
Wypromował 5 doktorów. Pod jego
kierunkiem powstało 150 prac magisterskich i 30 licencjackich.
 
Zaszczepione przez prof. Z. Krygowską zainteresowanie geometrią
S. Turnau kontynuuje i rozwija. Jest redaktorem, a także autorem czterech
rozdziałów, wydanej w 1977 roku, książki Nauczanie geometrii w
klasach I i II szkoły średniej, której ideą przewodnią jest pokazanie,
jak ucząc geometrii, uczyć tego, co naprawdę ważne w matematyce: jej
metod i uniwersalnie ważnych pojęć i struktur.
Z ciągłym poszukiwaniem przez prof. dr hab. S. Turnaua odpowiedzi
na pytania: jakiej geometrii uczyć w szkole oraz jak aktywizować
uczniów na lekcjach matematyki związana jest jego przygoda z programem
komputerowym CABRI. Przyczynił się do upowszechnienia polskiej wersji
tego programu. Pasja, z jaką przystąpił do pracy z tym programem,
zaowocowała wykorzystywaniem tego programu do rozwiązywania wielu zadań z
geometrii, stosowaniem do pracy na zajęciach ze studentami
oraz pracami magisterskimi na temat wykorzystania programu CABRI na
lekcjach matematyki.
Na szczególną uwagę zasługuje niezwykle żywe zainteresowanie S. Turnaua
problemami nauczania matematyki i badaniami dydaktycznymi w Polsce i na
świecie. Wyraża się ono między innymi jego udziałem w konferencjach
krajowych i zagranicznych poświęconych tym zagadnieniom. Uczestniczył
S. Turnau w większości takich konferencji w Polsce. Jako członek
Polskiego Towarzystwa Matematycznego wygłaszał odczyty na posiedzeniach
Krakowskiego Oddziału PTM, jak również na dorocznych na sesjach walnych
zjazdów PTM i szkołach Historii Matematyki.
Trudno jest wymienić wszystkie międzynarodowe konferencje, w których
prof. dr hab. S. Turnau brał udział. Należy tu wymienić około 20
Spotkań Międzynarodowej Komisji do Spraw Studiowania i Ulepszania
Nauczania Matematyki CIEAEM, której jest członkiem od przeszło
trzydziestu lat; pełnił także funkcję jej wiceprzewodniczącego i
przewodniczącego. Trzy konferencje tej Komisji odbyły się w Polsce: w
Krakowie (1960, 1971) oraz w Szczyrku (1990). Był
współorganizatorem dwu pierwszych i organizatorem trzeciej z wymienionych
konferencji w Polsce oraz członkiem Międzynarodowego Komitetu
Programowego.
Dzisiejszy Jubilat wziął udział w dużej liczbie innych, oprócz już
wspomnianych, konferencji międzynarodowych. O intensywności jego
kontaktów z dydaktykami zagranicznymi może świadczyć fakt, że niemal w
każdym
roku wyjeżdża na konferencje kilkakrotnie. Na przykład, w 1976 roku
uczestniczył: we wspomnianym już Kongresie ICMI, w Konferencji Komisji
CIEAEM w Louvain-la-Neuve oraz w sympozjum naukowym w Utrechcie,
zorganizowanym przez holenderski ośrodek IOWO, z okazji 70. rocznicy
urodzin Profesora H. Freudenthala. O tym sympozjum prof. Z. Krygowska w
swoich sprawozdaniach z wyjazdów zagranicznych pisała, że zaproszenie
na tę uroczystość dwu osób z Polski traktuje jako zaszczyt i
wyróżnienie. Tylko w okresie od 1994 - 2001 S. Turnau wziął udział w
13 konferencjach międzynarodowych. Na konferencjach wygłasza referaty
(na niektórych nawet dwa), przewodniczy obradom w grupach roboczych,
bywa uczestnikiem paneli, publikuje swoje wystąpienia w materiałach
pokonferencyjnych, chłonie nowości i - po głębokich studiach - próbuje
interesujące idee dydaktyczne w nich zawarte przetransponować na
warunki polskiej szkoły.
S. Turnau odbywał także wyjazdy studialne do wielu krajów: Anglii,
Czech, Danii, Francji, Holandii, Izraela, Niemiec, Rosji, USA, Węgier, Włoch,
by u źródeł poznać problemy nauczania matematyki, nowe teorie i
koncepcje dydaktyczne. Tak na przykład wyjechał do
ośrodka IOWO w Holandii, by zapoznać się z lansowaną tam koncepcją
realistycznego nauczania matematyki. Ta koncepcja stała się jego
wyzwaniem dydaktycznym: prowadził wykłady monograficzne dla
studentów na ten temat, pisał artykuły wyjaśniające jej istotę, a w
ramach współpracy ze Stowarzyszeniem Nauczycieli Matematyki kierował
grupą roboczą "Matematyka realistyczna", przygotowującą materiały dla
uczniów i nauczycieli, współorganizował warsztaty dla 150 nauczycieli z
całej Polski oraz podjął próbę zespołowego przygotowania nowego
programu nauczania matematyki, uwzględniającego elementy nauczania
realistycznego. Dalszym etapem tych prac było przygotowanie pod jego
kierunkiem programu nauczania matematyki do
klas od IV - VI szkoły podstawowej "Matematyka dla Ciebie", który w
ministerialnym konkursie na autorskie programy nauczania został wyróżniony w
roku 1999.
Zainteresowanie prof. dr hab. Stefana Turnaua zagadnieniami dydaktyki
wyraża się także systematyczną, pogłębioną lekturą publikacji
obcojęzycznych (możliwą dzięki znajomości czterech języków obcych).
Godny podziwu jest jego wysiłek w kierunku zrozumienia
niełatwej w opisie teorii sytuacji dydaktycznych G. Brousseau, teorii
poziomów rozumienia van Hiele'go, czy różnych odcieni intuicji według
E. Fischbeina.
\par
Swojej szerokiej wiedzy S. Turnau nie zatrzymuje dla siebie. Odczuwa
nieodpartą potrzebę dzielenia się nią z innymi. Występuje z referatami
na Ogólnopolskim Seminarium z Dydaktyki Matematyki, z których jedno
właśnie dziś odbywamy, tłumaczy obcojęzyczne artykuły opracowując je
przez dodanie własnych komentarzy i zamieszcza je w polskich
czasopismach dydaktycznych. W ten sposób poznaliśmy wiele dokumentów,
programów nauczania matematyki na świecie, informacji o nowych
podręcznikach, zostaliśmy wprowadzeni w nowe, współczesne teorie
nauczania.
 
S. Turnau jest autorem (bądź współautorem) ponad 250 publikacji. Przedstawiał
w nich, między innymi, swoje poglądy na matematykę, jej nauczanie i
rolę nauczyciela w tym, co się dzieje na lekcji.
Explicite przedstawił niektóre z nich w książce Wykłady o nauczaniu
matematyki, wydanej przez PWN w 1990 roku. W przedmowie czytamy:
S. Turnau pisze w tej książce, że jego koncepcje dydaktyczne są
wynikiem uważnego wsłuchiwania się w to, co mówią inni, dodając, że
szczególnie wiele zawdzięcza Zofii Krygowskiej i Hansowi
Freudenthalowi.
Jeśli chodzi o nauczanie matematyki, to autor Wykładów... stwierdza:
Prof. dr hab. S. Turnau jest zdecydowanym przeciwnikiem formalizmu w
nauczaniu matematyki. Z jego publikacji, z dyskusji, z jego wystąpień
na konferencjach w kraju i za granicą przebija głęboka troska o to, by
uczący się matematyki, i to na różnych poziomach nauczania - do
studiów matematycznych włącznie, rozumiał matematykę tak, by było to
rozumienie "głębokie", a nie "powierzchniowe"[terminy
"głębokie", "powierzchniowe" wg. Skempa].
Poglądy S. Turnaua, szczególnie te, które dotyczą kondycji polskiej
szkoły, bywają kontrowersyjne. Są jednak oryginalne, wyrażone w sposób
jasny, dobitny, z widocznym, głębokim rozumieniem dyskutowanego
problemu.
Inny kierunek działalności S. Turnaua to prace redakcyjne. Przez
jedenaście lat był
członkiem Komitetu Redakcyjnego prestiżowego czasopisma dydaktycznego
Educational Studies in Mathematics oraz od jedenastu lat -
wydawnictwa książkowego Mathematics Education Library.
Oczywiście, najbardziej znany jest jako redaktor naczelny
Dydaktyki Matematyki, z którym to czasopismem jest związany od momentu
jego powstania w 1982 roku, a wymienioną funkcję pełni od 1992 roku.
Poza tym współpracował redakcyjnie z czasopismem Nauczyciele i
Matematyka, był współredaktorem czasopisma Oświata i Wychowanie
i jest członkiem Komitetu Redakcyjnego czasopisma Matematyka.
Jubilat związany był również z komitetami i komisjami naukowymi. Był
członkiem: Komitetu Nauk Matematycznych PAN i jego Komisji Nauczania
Matematyki, Komitetu Rzeczoznawców Matematyki Wyższych Szkół
Nauczycielskich. Współpracował też z ośrodkami programowymi przy
Ministerstwie Oświaty.
Pełnił także funkcje organizacyjne w uczelni. W okresie 1974 - 1995
był kierownikiem Zakładu Dydaktyki Matematyki w Instytucie Matematyki
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie (z przerwą 1980 - 1983, kiedy
to uczył w szkole w Anglii oraz w dwu amerykańskich szkołach wyższych),
pełnił funkcję dziekana Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Technicznego
WSP w Krakowie oraz - kierownika studiów podyplomowych i
doktoranckich.
 
Jest Stefan Turnau postacią wyjątkową - jako uczony i jako człowiek
posiadający ogromną kulturę osobistą, otwarty na innych, o niezwykłej
inteligencji, polocie, a także poczuciu humoru - humanista.
Szanowny Jubilacie, Drogi Stefanie! Na zakończenie pozwolę sobie - w
imieniu Twoich uczniów, współpracowników, kolegów i przyjaciół -
wyrazić Ci wdzięczność za to, że dzielisz się z nami swoją ogromną
wiedzą z dziedziny dydaktyki matematyki, swoimi umiejętnościami z
zakresu języków obcych, za to, że dajesz nam wzór pięknego
posługiwania się językiem ojczystym w mowie i piśmie. Dziękujemy Ci,
Stefanie, za Twoją postawę: Chcieć rozumieć głęboko - ludzi i
zjawiska, ciągle poszukiwać, z
pokorą przyznawać, że jeszcze nie wiemy, być skromnym i służyć innym.
Wyrażam nadzieję, że swoim doświadczeniem i umiejętnościami będziesz
nas wspierał w dalszym ciągu.
Akademia Pedagogiczna, Kraków
S. Turnau jest również współautorem podręcznika dla liceum
ogólnokształcącego i liceum zawodowego Matematyka 1 (wydanego przez
WSiP w 1991 roku), w którym geometrię przedstawia się nie jako gotową
teorię, a proponuje się organizowanie jej uczenia się przez odpowiednio
ustrukturowane serie zadań. W materiałach pokonferencyjnych
Międzynarodowej Konferencji na temat Nauczania Matematyki w XXI wieku,
która odbyła się w Kairze w 1999 roku, wymienia się nazwisko
S. Turnaua, jako autora jednej z innowacji w nauczaniu matematyki końca
XX wieku,
polegającej na zastąpieniu tradycyjnego, autorytatywnego
nauczania formalnych treści nowymi metodami, które można włączyć do
podręcznika i których przedmiotem ma być uczenie się tworzenia
matematyki, rozwiązywanie problemów, tworzenie elementów teorii, kiedy
to potrzebne, a nie zapamiętywanie abstrakcyjnych, formalnych treści i
ich ćwiczenie na przykładach [Rogerson, A.: 1999, Innovative
Challenges for Mathematics Education into the New Millennium (Some
User-friendley Ideas and Quotations) w: Proceedings of the
International Conference on Mathematics Education into the 21st
Century: Societal Challenges, Issues and Approaches. Volume I, Cairo,
Egypt, 6-11]
S. Turnau uczestniczył także w czterech Kongresach ICME (z dziewięciu,
jakie odbyły się
do tej pory), organizowanych przez Międzynarodową
Komisję ICMI (International Commission on Mathematical Instruction),
funkcjonującą przy Unii Matematycznej: Exeter (1972), Karlsruhe
(1976), Budapeszt (1988), Quebec (1992). Był jednym z ekspertów
zaproszonych do udziału w trzech międzynarodowych sympozjach
tematycznych zorganizowanych przez ICMI: w Echternach (1973) na temat:
"Zastosowania matematyki w szkole średniej", w Kuwejcie (1986) na
temat: "Matematyka szkolna w latach 1990.", w Katanii (1995) na temat:
"Nauczanie geometrii". W 1983 roku w Warszawie, w ramach
Międzynarodowego Kongresu Matematyków, ICMI zorganizowała Sympozjum
poświęcone "matematyce dla wszystkich"; jeden z 14 referatów
wygłoszonych na tym Sympozjum przedstawił S. Turnau. Był przez wiele
lat członkiem Polskiej Podkomisji ICMI, a od dwóch lat jest jej
przewodniczącym.